عوامل محیطی در کشت و بذر گیری سبزیجات
پرورش سبزی یا در اصطلاح سبزی‌کاری به معنای تولید گیاهان علفی یک‌ساله، دوساله و یا چندساله در جهت استفاده از قسمت‌های مختلف قابل‌خوردن برای انسان نظیر ساقه، برگ، میوه، گل و غیره است. سبزی به دلیل ارزش غذایی بسیار بالا و رشد سریع‌تر و آسان‌تر نسبت به سایر گیاهان علاوه بر کشت در سطوح بالا، در منزل نیز جهت برطرف کردن نیاز خانواده هم پرورش می‌یابد. عوامل محیطی زیادی در کشت و بذر گیری سبزیجات و برای اعمال حیاتی آن مانند فتوسنتز، تنفس، تعرق، جذب آب، رشد و انتقال مواد غذایی دخیل هستند که در ادامه مهم‌ترین این موارد را بررسی می‌نماییم. لازم به ذکر است مطلب زیر برگرفته از تحقیق «کشت، داشت و برداشت سبزی» گردآوری‌شده توسط «مرضیه آنتیک و فاطمه دربیدی» است.
مهم‌ترین عوامل مؤثر در کشت و بذر گیری سبزیجات
۱. حرارت
۲. آب
۳. خاک
۴. نور
۵. اکسیژن و دی‌اکسید کربن
۶. باد
۷. آفات و امراض گیاهی
۱. نقش حرارت در کشت و بذر گیری سبزیجات
یکی از مهم‌ترین عوامل دخیل در پرورش سبزی، دمای محیط است. به‌طورکلی هر یک از سبزیجات به حرارت مختلفی نیاز دارند؛ اما هرگونه کم یا زیاد شدن دما، رشد آن‌ها را دچار اختلال می‌نماید.
حرارت در مراحل مختلف رشد سبزیجات از بذر گیری تا برداشت نقش اساسی دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
نقش حرارت در بذر گیری سبزیجات
در حالت کلی هر چه عمق کاشت بذر بیشتر باشد، به دلیل سردی خاک زمان جوانه زدن بیشتر خواهد شد. به‌عبارتی‌دیگر تعداد روزهای لازم برای جوانه زدن بذر به دمای خاک بستگی دارد. در درجه حرارت مناسب این زمان کوتاه‌تر و در دمای نامناسب تعداد روزها افزایش پیدا می‌کند.
نقش دمای محیط در رشد سبزیجات
در اصطلاح کشاورزی به حرارت مناسب برای رشد هر گیاه، اُپتیمم آن گیاه گفته می‌شود. در این درجه حرارت عمل فتوسنتز به‌خوبی انجام شده و گیاه رشد حداکثری خواهد داشت. البته اپتیمم در تمانی مراحل رشد گیاه یکسان نیست.
در فصول گرم، سبزیجات برای پرورش به حرارت بالاتر نیاز داشته که حداقل آن در حدود ۱۶ درجه سانتی‌گراد است.
اما در فصول خنک برخی سبزیجات نظیر اسفناج در دمای ۴.۵ درجه سانتی‌گراد رشد کمی دارند و حداقل حرارت موردنیاز برای سبز شدن آن صفر درجه است.
۲. بررسی نقش آب در کشت و بذر گیری سبزیجات
ساختمان سبزیجات نسبت به دیگر گیاهان از آب بیشتری تشکیل شده است؛ به‌طوری‌که در حدود ۸۰ الی ۹۰ درصد وزن آن‌ها آب است. همچنین آب در تولید ماده خشک حاصل از فتوسنتز، جذب مواد غذایی از ریشه، انتقال مواد به بخش‌های مختلف گیاه و انفعالات داخلی گیاه نقش مهمی دارد.
از طرف دیگر آب، عامل اساسی در انتخاب محل کشت سبزی و نوع آن به شمار می‌آید.
میزان آب موردنیاز برای کشت و بذر گیری سبزیجات مختلف یکسان نبوده و به نوع خاک، نوع سبزی، حرارت محیط و مقدار اکسیژن خاک بستگی دارد.
در هنگام بذر گیری رطوبت خاک نقش مهمی در جوانه زدن سبزی‌ها دارد. همچنین عمق و پراکندگی ریشه سبزی در جذب آب مؤثر است.
۳. نقش خاک در کشت و بذر گیری سبزیجات
به‌طورکلی خاکی برای رشد و پرورش سبزیجات مطلوب است که دارای مواد آلی و غذایی کافی، ساختمان مناسب، قدرت نفوذپذیری آب بالا و PH مناسب باشد.
نوع خاک مناسب برای سبزی‌کاری
بهترین نوع خاک برای سبزی‌کاری خاک لومی است. این خاک مخلوطی از ۴۰ درصد شن، ۴۰ درصد سیلت و ۲۰ درصد رس به همراه هوموس است.
در فصل زمستان به ویژه در زمانی که عامل زودرس بودن از عملکرد گیاه مهم‌تر است، خاک‌های سبک شنی – رسی برای تولید سبزیجات استفاده می‌شود؛ اما در فصل تابستان جهت نگهداری آب بیشتر در خاک، خاک‌های سنگین‌تر مانند خاک رس بهتر هست.
در هر صورت خاک‌های خیلی سبک و خیلی سنگین برای سبزی‌کاری مناسب نیستند.
میزان هوای خاک
میزان اکسیژن موجود در خاک برای تنفس قسمت‌های زیرزمینی گیاه، فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید و اکسیداسیون مواد آلی بسیار حائز اهمیت است. خاکی که از ساختمان فیزیکی و زهکشی مناسب برخوردار باشد، مواد آلی به مقدار کافی داشته و تهویه آن مناسب است.
تهویه نامناسب آثار نامطلوبی زیر را در سبزیجات سبب می‌شود:
۱. محدود شدن رشد و نمو ریشه
۲. کاهش جذب مواد غذای و آب
۳. ایجاد ترکیبات سمی اسید الکتیک، اسیدسیتریک، اسید بوتیریک در خاک
اسیدیته (PH) خاک
میزان حساسیت هر یک از سبزیجات به PH با یکدیگر متفاوت است. اسیدیته یا PH خاک در میزان مواد غذایی قابل‌استفاده برای گیاه و مواد سمی موجود در خاک و نیز در گسترش برخی از امراض گیاهی تأثیر مستقیم دارد.
شوری خاک
چنانچه ترکیباتی نظیر سولفات، کلرید و کربنات در قسمتی از خاک بیشتر باشد، سبب شوری خاک می‌گردد. حال اگر این ترکیبات با سدیم مخلوط شوند، در رشد سبزیجات اختلال ایجاد می‌نمایند. عدم قدرت بذر یا ریشه در جذب میزان کافی رطوبت از خاک، بیشترین آسیبی است که شوری خاک به سبزیجات می‌زند.
حاصلخیزی خاک
خاک حاصلخیز به خاکی گفته می‌شود که دارای مواد آلی و شیمیایی کافی باشد.
مواد آلی
مواد آلی خاک از منابعی نظیر کودهای حیوانی، کمپوست و کود سبز تأمین می‌گردد.
در ایران عمده منبع تأمین‌کننده مواد آلی خاک، کود حیوانی بوده که در میان آن‌ها کودهای گوسفندی به دلیل داشتن مواد ازته، متداول‌تر است.
کود کمپوست از ترکیب مواد زائد کشتارگاه‌ها، زباله، خاکروبه منازل و کود حیوانی است که روی هم به صورت طبقه‌ای در گودالی قرار می‌گیرند. سپس به‌طور متناوب مقداری آب بر روی آن‌ها پاشیده تا فشرده و هوای درونشان خالی شده و عمل تخمیر انجام گیرد.
کود سبز نیز شامل شاخ و برگ پوسیده گیاهان در خاک است که در بهبود و اصلاح خاک سبزی‌کاری مؤثر بوده و سبب افزایش هوموس خاک می‌گردد.
بالا بودن میزان هوموس سبب می‌شود خاک‌های رسی نفوذپذیری بیشتر و سبک‌تر شده و خاک‌های شنی بهم متصل گردند. همچنین کود سبز سبب ازدیاد ازته خاک می‌شود.
مواد شیمیایی
کودهای شیمیایی منبع اصلی تأمین‌کننده مواد موردنیاز گیاه به شمار می‌رود. کود شیمیایی برخلاف کود آلی، به صورت طولانی‌مدت در خاک ذخیره نمی‌شود و معمولاً موقع کاشت یا به‌طور سرک به خاک اضافه می‌گردد.
سبزیجات مختلف مواد شیمیایی متفاوتی نظیر ازت، فسفر یا پتاس با هم و یا ترکیبی از یک یا دو ماده فوق نیاز دارند.
۴. نقش نور در کاشت و بذر گیری سبزیجات
شدت، مدت و کیفیت نور محیط در شرایطی که دیگر عوامل محیطی مساعد باشند، بر روی عملکرد سبزیجات نقش مهمی دارند.
در شرایط مساعد، میزان شدت نور، باعث ساخته شدن قند در گیاه می‌شود. در تابستان هنگامی که شدت نور زیاد باشد، ممکن است گیاه صدمه ببیند. لذا بهتر است با چادر یا رنگی کردن شیشه‌های گلخانه از این امر جلوگیری کرد.
از طرفی دیگر در زمستان به علت عدم کافی بودن نور، سبزی‌های گلخانه‌ای دچار مشکل می‌شوند.
تغییرات فصل و طول روز در گل دادن برخی از سبزیجات نقش اساسی دارد. برخی از سبزیجات نظیر کاهو، تربچه، اسفناج، چغندر لبویی، شوید و یا بامیه در روزهای بلند و سبزی‌هایی دیگر مانند سیب‌زمینی شیرین در روزهای کوتاه گل می‌دهند.
در مقابل سبزیجاتی مانند فلفل سبز، گوجه‌فرنگی، خیار، ذرت شیرین، بادمجان و نخود سبز طول روز بر آن‌ها اثر ندارد.
چنانچه سبزیجات روز کوتاه در روزهای بلند پرورش یابند، رویش پیدا نکرده و به گل نمی‌نشینند و بالعکس.
همچنین طول روز در ساخته شدن بخش‌های زیرزمینی سبزیجات مؤثر است.
۵. نقش اکسیژن و گازکربنیک در کاشت و بذر گیری سبزیجات
اکسیژن و دی‌اکسید کربن در عامل اصلی انجام عمل فتوسنتز در گیاهان هستند؛ بنابراین وجود میزان کافی این دو ماده در اطراف سبزیجات برای رشد و نمو آن‌ها لازم و ضروری است.
۶. نقش باد در کاشت و بذر گیری سبزیجات
در بیشتر مواقع بادهای شدید، مشکلاتی را برای سبزیجات به وجود می‌آورد. به منظور پیشگیری از بروز این مشکلات، از بادشکن استفاده می‌شود. بادشکن معمولاً شامل گیاهان حاشیه‌ای، دیوار کوتاه و یا غالتی مانند ذرت است.
۷. نقش آفات و امراض در کاشت و بذر گیری سبزیجات
امراض و آفات گیاهی با از بین بردن قدرت تولید مواد غذایی در گیاه میزان و مقدار محصول را کاسته و خسارات فراوانی را ایجاد می‌نماید؛ بنابراین شناخت و کنترل آفات و بیماری‌های سبزیجات سبب کاهش این آسیب‌ها و خسارات می‌گردد.
